Altı yüzlü bir zar var, iki yüzü Kırmızı (K), dört yüzü Yeşil (Y) renkte. 20 defa atacağız, gelen zarların renklerini kaydedeceğiz. Aşağıdaki serilerden birini seçip tutturursanız 1000TL kazanacaksınız, hangisini seçersiniz?
A- KYKKK
B- YKYKKK
C- YKKKKK
Hızlı ve Yavaş Düşünme kitabının yazarı Nobel ödüllü Daniel Kahneman ve çalışma arkadaşı Amor Tversky’nin 1983 yılında yaptıkları bir çalışma bu.
Katılımcıların %65’i ikinci diziyi seçti, bizde de (dün burada yaptığım ankette) bu oran %56 oldu. Benim de (bu testi ilk gördüğümde) dahil olduğum bu grup muhtemelen şöyle düşündük:
Zarda yeşil yüzler kırmızılardan fazla, yani yeşil gelme olasılığı daha fazla. Seçeneklerde ise en çok yeşil ikinci seçenekte var, yine uzak ihtimal ama, olsa olsa o olur.
Oysa biraz dikkat ederseniz 1. seçenek (KYKKK) zaten 2.nin içinde yer alıyor (YKYKKK) ve diğer seçeneklerden daha kısa. Yani ikinciyi seçenler farkında olmadan kazanma olasılıklarını azalttılar. Bağlaç yanılgısının kurbanı oldular.
Bağlaç yanılgısı iki veya daha fazla olayın birleşiminin, bileşenlerinin herhangi birinden daha olası olduğuna karar verildiğinde ortaya çıkar. Bu bağlantı kurma güdümüz o kadar kuvvetli ki birbiriyle alakasız olaylarda bile gerçekleşme ihtimalini abartıyoruz.
Literatürdeki en bilinen örnek (yine yukarıdaki araştırmacılara ait); Linda!
Linda 31 yaşında, bekar, açık sözlü ve çok zeki bir kadındır. Felsefe alanında uzmanlaşmış. Bir öğrenci olarak, ayrımcılık ve sosyal adalet konularıyla derinden ilgilenmiş ve ayrıca nükleer karşıtı gösterilere katılmış.
Hangisi daha olası?
Linda bir banka memurudur.
Linda bir banka memurudur ve feminist harekette aktiftir.
İçimizden bir ses bize fena halde ikinciyi işaret ediyor. Böyle bankacı mı olur diyoruz (sevgili bankacılar linç saatlerimiz Çarşamba-Cuma sabah 9-11 saatleri arasındadır). Olsa olsa feminist harekete dahil bir bankacıdır, çünkü bu niteliklere sahip bir kadının feminist olması ihtimali çok fazla.
Evet olabilir, Linda belki %90 ihtimalle feministtir. Ama hem feminist hem bankacı olma ihtimali *kesinlikle* sadece bankacı olma ihtimalinden düşüktür.
Afallıyorsunuz değil mi, “ama ama…” diyorsunuz. İşte bizi hayatta tutmak için oluşturduğumuz bütün yargılar (ki burada işin içinde temsiliyet önyargısı da var, bir bankacı nasıl bir kişiliğe sahiptir, bir feminist nasıl bir kişiliğe sahiptir vs) bize “mantıksız” seçimler yaptırıyor.
Bunun farkında olalım, gerekirse Linda’ya ne iş yaptığını soralım.
